ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ : ΕΝΑΣ ΕΘΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΣ

Ο Κοσμάς ο Αιτωλός  έλκει την καταγωγή του από τα Γραμμενοχώρια της Ηπείρου.

 Η λαϊκή παράδοση αναφέρει ότι οι γονείς του ήσαν ανυφαντάδες που εγκαταστάθηκαν για πρώτη φορά στο χωριό Ταξιάρχης του Απόκορου γύρω στα 1700 και αργότερα στο γειτονικό χωριό Μέγα Δένδρο της Αιτωλίας όπου γεννήθηκε ο Κοσμάς στα 1744. Στο χωριό αυτό έζησε τα πρώτα δύσκολα παιδικά χρόνια δουλεύοντας μαζί με τους γονείς του στα χωράφια για ένα κομμάτι ψωμί.

Ο μεγαλύτερος αδελφός του, Χρύσανθος, του δίδαξε τα πρώτα γράμματα από πολύ μικρή ηλικία.

Σε μεγαλύτερη ηλικία εθήτευσε κοντά στον ιεροδιδάσκαλο Ανανία Δερβισάνο για δύο περίπου χρόνια από το 1732 έως το 1734. Η αφομοιωτική του ικανότητα όπως και οι επιδόσεις του ήσαν εξαιρετικές, σε σημείο να προσληφθεί ως υποδιδάσκαλος στην κοινότητα όπου η σχολή του Δερβισάνου.

Στον Κοσμά άρεσε ιδιαίτερα η μάθηση μα ακόμα πιο πολύ του άρεσε να μεταδίδει αυτή τη μάθηση. Στη σχολή αυτή ο Κοσμάς δίδαξε τρία με τέσσερα χρόνια και αργότερα πήγε στο « Ελληνομουσείο » των Βραγκιανών όπου ο αδελφός του, Χρύσανθος, είχε αναδειχθεί σε Σχολάρχη. Εκεί ο Κοσμάς συμπλήρωσε τις σπουδές του που μέχρι τότε εστηρίζοντο αποκλειστικά στην βυζαντινοχριστιανική παιδεία, με μαθήματα Λογικής, Ιστορίας, Γεωμετρίας και Αριθμητικής. Ο αδελφός του επίσης του δίδαξε Ρητορική που τόσο τον βοήθησε στην μετέπειτα δράση του. Τέλος εκεί απέκτησε πρακτικές γνώσεις Ιατρικής τις οποίες μετέδωσε στη συνέχεια στον μαστιζόμενο αγροτικό πληθυσμό της Ελλάδος.

Στη συνέχεια συναντούμε τον Κοσμά στην περίφημη Αθωνιάδα Ακαδημία που ιδρύθηκε στα 1749 στο Άγιον Όρος, υπό την διεύθυνση του Ευγενίου Βούλγαρη, σπουδαίου αρχαϊστή και μεγάλης πνευματικής φυσιογνωμίας του 18^ου αιώνα. Ο Κοσμάς ήταν από τους πρώτους μαθητές της Αθωνιάδας  Ακαδημίας και οι επιδόσεις του τον έκαναν ιδιαίτερα αγαπητό στον Ευγένιο Βούλγαρη ο οποίος ήτο συνομήλικος του Κοσμά και με τον οποίον ανέπτυξε ισχυρό φιλικό και πνευματικό δεσμό.

Η αμορφωσιά και τα συμφέροντα του καλογερισμού πολέμησαν την Ακαδημία η οποία τελικώς έκλεισε και ερημώθη και οι μαθητές της εσκόρπισαν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Απογοητευμένος ο Κοσμάς πήγε στην Ιερά Μονή του Φιλοθέου όπου εκάρη Μοναχός, για να χειροτονηθεί στη συνέχεια ιερομόναχος και από Κώνστας Ανυφαντής που ήταν το κανονικό του όνομα να μετονομασθεί σε Κοσμάς ο Αιτωλός. Στο μοναστήρι του Φιλοθέου και στην αργία του μοναχικού βίου ο Κοσμάς παρέμεινε ελάχιστο διάστημα. Εγκατέλειψε το μοναστήρι για να αναμειχθεί με τον υπόδουλο λαό και να μεταδώσει τη γνώση του.

Ήταν σε ηλικία 45 χρόνων όταν ξεκίνησε το μεγάλο του έργο. Πήρε άδεια από το Πατριαρχείο με σκοπό να περιοδεύσει την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Αρχικά η εξάρτησή του αυτή από το Πατριαρχείο και κατ’ επέκτασιν από την Οθωμανική εξουσία ήταν τροχοπέδη στη διδασκαλία του Κοσμά ο οποίος με τα κηρύγματά του καλλιεργούσε απλώς τη χριστιανική πίστη στα πλαίσια της Οθωμανικής κυριαρχίας. Ο συγχρωτισμός του όμως με τον απλό αγροτικό κόσμο, τους υπόδουλους στους Τούρκους και στα όργανά τους Κοτζαμπάσηδες, απλούς Έλληνες, είχε ως αποτέλεσμα να επηρεάσει το όλο κήρυγμα του Κοσμά, έτσι ώστε στην πορεία να εξελιχθεί σε έναν ιδιόμορφο λαϊκό διαφωτιστή της αγροτιάς.

Ο Κοσμάς, σε αντίθεση με άλλους λόγιους του αιώνα του, μπορούσε να αισθανθεί τις αγωνίες και τα προβλήματα του απλού λαού διότι από αυτόν προήρχετο. Αρχικά λοιπόν ο Κοσμάς, στο πρώτο του ταξίδι, δεν κήρυσσε την επανάσταση, αλλά συμβούλευε την υπομονή και την πίστη, υποσχόμενος τις μελλοντικές απολαβές από τον Θεό με την κατάκτηση του Παραδείσου. Στην πορεία όμως το χριστιανικό κήρυγμα του Κοσμά άρχισε να παίρνει εθνικές και φυλετικές διαστάσεις. Από τη μια ήσαν οι πιστοί του Θεού Έλληνες Χριστιανοί και από την άλλη οι μισητοί Τούρκοι κυρίαρχοι, οι μισητοί Εβραίοι έμποροι και τοκογλύφοι, καθώς και τα μισητά όργανα του Πάπα, Βενετσιάνοι και λοιποί. Στο κήρυγμα του Κοσμά η θρησκεία και ο εθνισμός ταυτίστηκαν, και ο σταυρός από θρησκευτικό σύμβολο έγινε σύμβολο επανάστασης και αποτίναξης του Οθωμανικού ζυγού.

Κύριο μέλημα του Κοσμά ήταν να καταπολεμήσει το φαινόμενο των οικειοθελών εξισλαμισμών που γινόταν στις μέρες του όλο και πιο έντονο, και αν συνεχιζόταν θα απειλούσε και αυτήν την ίδια την εθνική μας υπόσταση.

Άλλο μέλημά του ήταν να ιδρύσει σχολεία στις κοινότητες όπου περιόδευε. Και ίδρυσε πάνω από 200 σχολεία κατά τη διάρκεια των τριών περιοδειών του, μέχρι τον θάνατό του, εισάγοντας και την άποψη ότι τα σχολεία θα έπρεπε και θα μπορούσαν να συντηρηθούν από την μοναστηριακή περιουσία. Επίσης στάθηκε αμετακίνητος στις απόψεις του εναντίον του αφορισμού, ενός φαινομένου που οδηγούσε κατ’ ευθείαν στον εξισλαμισμό.

Το κήρυγμά του είχε και κοινωνικό χαρακτήρα, αφού χτύπησε τον κοτσαμπασισμό και την εκμετάλλευση. Βοήθησε στο να βελτιωθεί η θέση της γυναίκας σκλάβας της εποχής του, που τη θεωρεί ίση με τον άνδρα. Παρότρυνε τους δίγλωσσους πληθυσμούς ( Βλάχοι, Αρβανίτες, κ.λ.π. ) να μιλούν, να διδάσκουν και να διδάσκονται μόνον την Ελληνική. Βοήθησε τον αγροτικό πληθυσμό διδάσκοντάς του χρήσιμες ιατρικές συμβουλές, απομακρύνοντάς τον από τον σκοταδισμό και την μαγγανεία. Δεν είναι λίγες οι φορές που βοήθησε πολλές κοινότητες που μαστίζονταν από την πείνα να βρουν εναλλακτικές λύσεις καλλιέργειας, προτείνοντάς τους το φύτεμα οπωροφόρων δένδρων ή το μπόλιασμα, το οποίο πραγματοποιούσε ο ίδιος μαζί με τους συνεργάτες του. Ο αγώνας όμως του Κοσμά κατά των εξισλαμισμών ήταν από τα σπουδαιότερα και θετικότερα έργα του. Προς το σκοπό αυτό περιόδευσε σε ορεινά και δύσβατα χωριά της Μακεδονίας και της Ηπείρου.

Όταν οι Μητροπολίτες ζούσαν πλουσιοπάροχα και προκλητικά σπαταλώντας τα αργύρια που λάμβαναν από τον Τούρκο δυνάστη, ο Κοσμάς γινόταν ένα με τον λαό και γύριζε χειμώνα και καλοκαίρι, διωκόμενος από τους κοτζαμπάσηδες και τους εβραίους και ακολουθούμενος από όργανα των Βενετσιάνων που κατασκόπευαν τη δράση του, διεξήγαγε έναν σκληρό και επικίνδυνο αγώνα που σε συνδυασμό με την ύπαρξη των λίγων και εκλεκτών, των περιφήμων κλεφτών και αρματολών, έθεσαν τα θεμέλια της Επανάστασης που ακολούθησε. 

Σπουδαία καινοτομία στη δράση του Κοσμά ήτο η μετάθεσις της αργίας  του Σαββάτου που είχαν επιβάλλει οι Εβραίοι, την Κυριακή. Αυτό διευκόλυνε τους Έλληνες μικροπωλητές και εμπόρους, εξαγρίωσε όμως τους κατά τόπους Εβραίους. Η λύσσα τους ήταν τέτοια ώστε οι Εβραίοι της Κέρκυρας εισηγήθηκαν στη Βενετσιάνικη διοίκηση να λάβει μέτρα και να απαγορεύσει την προσέγγιση του Κοσμά στο νησί. Όταν τελικά του δόθηκε άδεια να κατέβη από το πλοίο υπό τον όρο να κάνει μόνον μία ομιλία, οι πλούσιοι γαιοκτήμονες και οι Εβραίοι μίσθωσαν μπράβους για να κτυπήσουν τον Κοσμά και τους χωρικούς που έρχονταν από την ύπαιθρο για να τον ακούσουν.

Οι Εβραίοι έχαιραν μεγάλης εύνοιας από την τουρκική εξουσία, και το εμποροτοκογλυφικό κεφάλαιό τους ήταν ουσιαστικά ένας παντοδύναμος συνέταιρος στη διοίκηση του τουρκικού κράτους. Για την τοκογλυφική τους δραστηριότητα, τον εκμεταλλευτικό τους ρόλο και όλα αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που συνοδεύουν τη φυλή τους, μισήθηκαν απ’ όλους τους χριστιανικούς λαούς της Βαλκανικής. Οι επιπτώσεις στο εμπόριο των Εβραίων από την μετάθεση της αργίας του Σαββάτου ήταν σημαντικές. Τα πανηγύρια έπαψαν να θεωρούνται εβραϊκά και πήραν ελληνικό χριστιανικό χαρακτήρα. Ο Κοσμάς πολέμησε τους Εβραίους σε όλα τα επίπεδα. Το φυλετικό, το πνευματικό, το θρησκευτικό, το εμπορικό. Για το λόγο αυτό  καταδιώχθηκε και προπηλακίστηκε σε όλες τις πόλεις και κωμοπόλεις όπου ήσαν εγκατεστημένοι Εβραίοι. Οι Εβραίοι της Ηπείρου, της Αλβανίας και της Κέρκυρας ήταν αυτοί που βάλθηκαν να εξοντώσουν τον Κοσμά τον Αιτωλό. Διέθεσαν μεγάλα χρηματικά ποσά και με την βοήθεια πρακτόρων τους τον συκοφάντησαν στους Πασάδες, με διάφορες κατηγορίες, πως δηλαδή ακολουθώντας οι ραγιάδες τον Έλληνα καλόγερο αφήνουν ακαλλιέργητα τα τσιφλίκια, με αποτέλεσμα να ζημιώνεται το δημόσιο ταμείο, ή κατηγορώντας τον ότι είναι πράκτορας απεσταλμένος από τους « Μοσχόβους » και εξεγείρει τους Έλληνες σε επανάσταση. Αποκορύφωμα όλων ήταν η εξαγορά του διατελέσαντος φίλου του Κοσμά του Αιτωλού, Κουρτ Πασά του Βερατίου, στον οποίον, σύμφωνα με μαρτυρία του μαθητή του Ζήκο-Μπιστρέκη που πιθανότατα ήταν Αλβανός, οι Εβραίοι έδωσαν 50 πουγκιά, και τον εθανάτωσαν. Επίσης, σύμφωνα με τον σύγχρονό του λόγιο και ποιητή Καισάρειο Δαπόντε, ο Κοσμάς « απεκεφαλίσθη φθόνω και κακία των Εβραίων, διότι εσήκωσε τα πανηγύρια και αλισβερίσια, οπού εγίνοντο την Κυριακήν και τα εδιώρισεν το Σάββατον ».

Οι επτά δήμιοι του Κοσμά του Αιτωλού τον συνέλαβαν στις 24 Αυγούστου του 1779

( ο  Κοσμάς ήτο τότε ηλικίας 65 ετών ), στο χωριό Καλικόντασι, λίγο έξω από το Μπεράτι, όπου δίδασκε. Τον επήγαν δύο ώρες δρόμο και όταν έφτασαν στον ποταμό Άψο, τον κάθησαν κοντά σε ένα δένδρο για να τον κρεμάσουν. Ο Κοσμάς, καθόλου ταραγμένος, νηφάλιος, αρνήθηκε να του δέσουν τα χέρια και παρέδωσε ήσυχα το πνεύμα. Οι επτά απεσταλμένοι του Κουρτ Πασά, αφού γύμνωσαν το σώμα του, το έριξαν στο ποτάμι με μία μεγάλη πέτρα στο λαιμό. Ο Κουρτ Πασάς μετενόησε για την πράξη του και διέταξε να αφήσουν ελεύθερους όλους τους συντρόφους του Κοσμά που στο μεταξύ τους είχαν φυλακίσει στο μοναστήρι της Αρδονίτζας

.

Το όνομα του Κοσμά πέρασε στη λαϊκή συνείδηση και έγινε θρύλος, και αγιοποιήθηκε πολύ πριν η επίσημη εκκλησία τον ανακηρύξει Άγιο.

Ο πρώτος που ανεγνώρισε και τίμησε επίσημα τον Κοσμά ήταν ο Αλή Πασάς. Έχτισε μοναστήρι στο όνομά του, οργάνωσε τελετές προς τιμήν του, διαφύλαξε την κάρα του και φρόντισε να συνταχθεί η ακολουθία του. Ητο παλαιός του γνώριμος, όταν ο διωκόμενος από τους Εβραίους Κοσμάς, κυνηγημένος, βρήκε άσυλο σε κάποιο σπίτι στο Τεπελένι. Ήταν το αρχοντικό της Χάμκως, μητέρας του Αλή, όταν ο Αλής ήταν ένας άσημος Μπέης και επικηρυγμένος απ’ τον Κουρτ Πασά ως ληστής. Διασώζεται μία από τις παραινέσεις του καλόγερου Κοσμά προς τον φιλόδοξο αρβανίτη Μπέη : « Να θυμάσαι όμως σε όλη τη διάρκεια της εξουσίας σου να αγαπάς και να υπερασπίζεσαι ιδιαίτερα τους χριστιανούς αν θέλης να μείνη η εξουσία αυτή στους διαδόχους σου ». Οι μετέπειτα τιμές προς τον Κοσμά από τον Αλή δεν ήσαν αποκλειστικά τιμές ενός φίλου αλλά είχαν πολιτικό χαρακτήρα και αντιτουρκική κατεύθυνση.

Αυτός ήταν ο Πατροκοσμάς ο Αιτωλός, ο ισαπόστολος, ο εθνεγέρτης πιστός του Θεού που δίδαξε και πόνεσε κοντά στο λαό.

Διακοσιατριαντατέσσερα χρόνια μετά, τώρα που ένας σύγχρονος και με άλλη μορφή Κοτσαμπασισμός είναι κυρίαρχος, η Εκκλησία, για να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων, έχει ανάγκη να διδαχθεί από το έργο και τη διδασκαλία του Κοσμά του Αιτωλού, εάν θέλει πράγματι να προσφέρει εθνικό και κοινωνικό έργο.

                                                                        ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΠΠΑΣ